12mm… Ooit was een 35mm lens een normale groothoek en 24mm lens was een extreme groothoek. Tegenwoordig wordt de groothoek steeds wijder en worden de mogelijkheden die we daarmee creëren ook steeds indrukwekkender. Een ding dat je wel vaak cadeau krijgt bij een ultra groothoeklens is vervorming (distortion). Uiteraard krijg je te maken met perspectivische vervorming waarbij grote gebouwen naar binnen toe lijken te lopen, een effect dat je bij groothoek nu eenmaal krijgt. Minder fijn is dat veel ultra groothoeklenzen ook nog veel lensvervorming hebben. Je krijg dan kromme lijnen of zelfs golvende lijnen. Dat is niet leuk voor een landschapsfoto, maar voor architectuur is het helemaal rampzalig. Sommige vervorming is nog wel softwarematig te corrigeren, maar dat leidt altijd tot enig kwaliteitsverlies. Veel extreme groothoeklenzen hebben echter complexe vervorming die ook softwarematig moeilijk aan te pakken is.
Daar is misschien een oplossing voor in de vorm van de Laowa 12mm f2.8 D-Dreamer Zero-D (in Nederland te koop bij CameraNu.nl). Zoals Laowa in de naam al aangeeft heeft deze lens bijna geen vervorming (Zero Distortion), wat een unicum is voor een ultra groothoek lens. In deze review ga ik uiteraard kijken naar de vervorming, maar ga ik ook de andere belangrijke aspecten van deze bijzondere lens nader onderzoeken.
Laowa
Laowa ken je wellicht al van naam. Ze brengen sinds enkele jaren namelijk een aantal bijzondere lenzen op de Nederlandse markt en hebben daar goede sier mee gemaakt. Ze begonnen ooit met een 60mm macro die geen 1:1 vergroting biedt, maar zelfs een 2:1 vergroting. Daarna kwam de meer dan bijzondere 15mm macro lens, de eerste grootschalige geproduceerde groothoek macrolens. Dat is echt een huzarenstukje dat op veel (natuur-) fotografen indruk wist te maken.
Enige tijd geleden heb ik een andere mooie lens van Laowa mogen testen, de 105mm Soft Transition Focus lens. Een lens die bij uitstek geschikt is voor portretten, maar ook in andere disciplines zijn mannetje staat. Je kunt die review hier lezen. Gemene deler onder alle Laowa lenzen is een uitstekende optische kwaliteit, volledig handmatige bediening en oerdegelijke bouwkwaliteit. Het zijn allemaal lenzen die gebouwd zijn om ook onder zware omstandigheden intensief gebruik te worden. Al met al kunnen we vaststellen dat Laowa echt wel weet waar ze mee bezig zijn als het aankomt op het maken van bijzondere lenzen. Daarom was ik ook zo benieuwd naar de nieuwe Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D.
Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D
Het eerste dat opvalt als je de Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D oppakt is dat het een vrij compacte lens is. Hij is een stuk korter dan mijn Sigma 35mm f1.4 Art lens en een stukje langer dan mijn Nikon 50mm AF-D. Wel heeft de lens een grotere diameter dan die 50mm, hij komt aardig in de buurt van de Sigma wat dat betreft. De lens voelt stevig en degelijk aan doordat hij zwaarder is dan je wellicht op basis van de afmetingen verwacht. Dat komt natuurlijk door het gebruik van metaal, van vatting tot zonnekap is deze lens helemaal van zwart gecoat metaal gemaakt. Het totale gewicht komt op zo’n 600 gram, daarmee is de lens lichter dan vergelijkbare lenzen zoals van Samyang of Irix. De lens balanceert daarmee mooi op een spiegelreflex.
De zonnekap lijkt een vast onderdeel van de lens te zijn, maar ook deze kun je er vanaf halen. Dat is fijn, want daardoor kun je de kap vervangen voor een filterhouder van Laowa. Die is speciaal ontworpen voor deze lens en biedt plaats aan standaard 100mm insteekfilters. Dat is een groot voordeel, je hebt dus geen gigantisch grote en dure 150mm filters nodig. Er zijn twee filterhouders verkrijgbaar voor de Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D, beiden geschikt voor 100mm insteekfilters. Er is een normale versie die 99 euro kost (Laowa filterhouder original voor 12mm f2.8). Deze weegt 200 gram en biedt plaats aan 2 insteekfilters en een 95mm polarisatiefilter. De normale versie van de filterhouder kan alleen gebruikt worden voor filters zonder foamlaag (zoals die van Benro). Onder bepaalde omstandigheden kan er lichte vignettering ontstaan bij het gebruik van deze houder. Er is ook een ‘lite’ versie verkrijgbaar (Laowa filterhouder lite voor 12mm f2.8). Die weegt met 150 gram iets minder, biedt geen plaats aan een polarisatiefilter maar kan wel omgaan met insteekfilters met een foamlaag. Bijkomend voordeel van de lite houder is dat deze vrijwel geen vignettering veroorzaakt en 15 euro goedkoper is. Daarmee heb je als koper de mogelijkheid om de best passende oplossing voor jouw wensen te kiezen.
De zonnekap zelf is gemaakt van metaal en draait met een dubbele borging vast op de lens. Dat geeft een mooi en degelijk gevoel. Leuk detail is dat er zowel op de lens zelf als op de zonnekap een klein oranje puntje aangebracht is waardoor je goed kunt zien waar je de kap op de lens moet zetten om deze vast te draaien.
De lens beschikt over twee geribbelde metalen ringen, één ring om het diafragma in te stellen en één ring voor de focus. De diafragmaring draait soepel en met subtiele klikjes op elk in te stellen diafragma. Het kleinste diafragma is f22. De focusring is breed, biedt veel grip en loopt ook erg soepel, en met een prettige demping. Dat zorgt ervoor dat het scherpstellen makkelijk gaat. De ring draait iets meer dan 180 graden om van oneindig tot close focus te gaan en biedt daarmee voldoende precisie om goed en accuraat scherp te kunnen stellen. De minimale scherpstelafstand is 18cm (vanaf de sensor gemeten), waarmee je behoorlijk dicht op je onderwerp komt.
De body van de lens is gemaakt van zwart gecoat metaal. De coating is mooi egaal en heeft een zijdeglans-achtige afwerking die goed bestand is tegen krassen. Alle opdrukken zijn in wit of oranje en goed leesbaar. De letters zijn niet gegraveerd maar lijken desondanks slijtbestendig. Een groot pluspunt van de lens is de duidelijke en goed bruikbare depth of field schaal op de lens. In de praktijk lijkt deze enigszins behoudend, waardoor er zelfs meer scherpte gerealiseerd wordt dan je op de schaal afleest. Ik heb vrijwel alleen gebruik gemaakt van de depth of field schaal voor het scherpstellen van de lens. Door de groothoek heb je in veel situaties zo veel scherptediepte dat je niets aan je focus hoeft aan te passen. Op f11 kun je alles van ongeveer 60cm tot oneindig prachtig scherp in beeld brengen.
Het frontelement van de lens is voorzien van een coating die Laowa ‘Frog-Eye’ coating noemt. Dat is een coating die zorgt dat het element makkelijker schoon te maken is en waardoor vuil minder makkelijk hecht aan het glas.
Koppeling met de camera en belichtingsmeting
De Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D heeft in de Nikon uitvoering geen elektronische koppeling met de camera. Wel beschikt de lens over een kleine voeler waarmee de camera kan aflezen hoe ver het diafragma gesloten is. Als je in de camera aangeeft welke brandpuntsafstand de lens gebruikt en het wat het grootste diafragma is dan kan de camera op basis daarvan de belichting meten. In mijn D800 kon ik overigens niet instellen dat ik een 12mm lens gemonteerd had, de stappen gingen van 13mm naar 10mm maar dat maakt voor de functionaliteit niets uit. De camera legt de brandpuntsafstand en het gebruikte diafragma ook vast in de EXIF-informatie van de foto’s, daarom geeft hij overal netjes 13mm aan.
Bij Nikon camera kun je ook gebruik maken van de ‘rangefinder’ indicatie in de zoeker die aangeeft of je goed scherp gesteld hebt. Dat is een handig extra.
Belichtingsmeting werkt op mijn Nikon D800 zonder problemen in combinatie met de Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D, ik heb de camera niet één keer kunnen betrappen op een fout. Het kan wel zijn dat je bij de instapmodellen van Nikon (zoals de D3xxx / D5xxx) de P en A stand niet kunt gebruiken omdat die camera’s geen voeler hebben voor het diafragma.
Hoe groot is 12mm groothoek eigenlijk?
Deze lens daagt je uit, en als je niet goed je best doet lacht hij je in je gezicht uit. Fotograferen met een ultra groothoeklens vraagt dat je anders kijkt als fotograaf en niet iedereen is er even goed in of heeft er even veel plezier in. De beeldhoek van de Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D is 120 graden, en daarmee kun je ontzettend veel in beeld krijgen. En daardoor soms ook wel eens te veel. Dat is iets dat je je moet realiseren als je deze lens overweegt.
De Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D is niet geschikt voor portretten, als je van dichtbij een portret van iemand maakt wordt het bijna een lachspiegel. Voor landschappen en architectuur is dit echter wel een perfecte lens. In onderstaande foto’s zie je het extreme verschil tussen een 35mm lens en de Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D op full frame.
Hoe dicht bij staat mijn camera?
Vignettering
Zoals je wellicht verwacht bij een ultra groothoeklens is er sprake van vignettering als je de lens op diafragma f2.8 gebruikt. De hoeken zijn behoorlijk wat donkerder dan het midden van de foto. Op f2.8 schat ik in dat de vignettering een goede twee stops is. Een klein beetje diafragmeren tot f4 verhelpt een groot deel van de vignettering, en vanaf f5.6 is deze zo ver teruggedrongen dat het bijna niet meer opvalt. Ik schat in dat de vignettering vanaf f5.6 maximaal een kleine stop is. Ik vind de vignettering absoluut niet storend, ik voeg het zelfs vaak toe in de nabewerking. Als je er echter niet van gecharmeerd bent is het goed om te weten dat de vignettering vanaf f4 uitstekend te corrigeren is in photoshop of lightroom. De vignettering op f2.8 is ook goed te corrigeren maar dat kost wat meer werk.
Scherpte
Laowa heeft een naam hoog te houden wat betreft scherpte. De eerder geteste 105mm STF lens maakt indruk door in het midden extreem scherp te zijn en in de hoeken zelfs bij geopend diafragma zeer goed te presteren. De Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D stelt op dat gebied zeker niet teleur. Bij f2.8 is het midden van de foto zeer scherp, midframe is goed bruikbaar maar de hoeken blijven een beetje achter zoals bij de meeste ultra groothoek lenzen. Diafragmeren helpt. Vanaf f4 wordt het beeld midframe een stuk scherper en zijn de hoeken goed. Vanaf f5.6 is het beeld in zijn geheel goed scherp en wordt het verschil tussen de randen van de afbeelding en het centrum minimaal. Al met al een zeer goed resultaat voor een ultra groothoeklens als deze. Onderstaand twee vergelijkingsfotos. Links de foto op f2.8 en rechts op f8. Dit zijn 100% uitsneden van een 36 megapixel foto rechtstreeks uit mijn D800. De bovenste foto toon de vergelijking in het centrum van de afbeelding, de onderste foto toont dezelfde hoogte maar dan uiterst rechts op de foto.
Chromatische aberraties (CA)
CA is goed onder controle. Alleen in de hoeken / randen van de foto zie je soms een beetje CA. Ik zou zelfs zeggen dat het vaak zo weinig is dat het in de meeste foto’s niet de moeite van het wegwerken is. Een prima resultaat.
LoCa of Bokeh fringing heb ik niet gezien in deze lens. Ook de 105mm STF van Laowa scoort bijzonder goed op dit onderdeel.
Flare en sunstars
De Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D is goed bestand tegen veiling flares. Wel laat de lens bij een felle lichtbron die rechtstreeks in het frontelement schijnt wat flare en ghosting zien. Afhankelijk van de situatie valt dat meer of minder op.
De zonnesterren van de lens zijn mooi. Door de 7 diafragmabladen krijg je 14 mooi te onderscheiden stralen vanuit een helder lichtpunt.
Bokeh
Bij een ultra wideangle lens als deze zal er in de meeste gevallen niet veel achtergrond onscherpte zijn. Toch lukt het door het relatief grote diafragma van f2.8 en de korte scherpstel afstand om een onscherpe achtergrond te creëren. De bokeh is zoals je kunt verwachten van een groothoek lens vrij onrustig. Niet slecht voor een groothoek lens, maar voor een mooi effect zul je toch echt een ander soort lens moeten gebruiken.
Vervorming
Uiteraard wordt deze lens op dit onderwerp onder het vergrootglas gelegd, daar vragen ze bij Laowa ook wel een beetje om met een naam als Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D(-istortion). Gelukkig weet de lens zijn naam waar te maken. Geheel zonder vervorming is de lens echter niet, er is een heel kleine ton-vormige vervorming waarneembaar. Dat is echter spijkers op laag water zoeken, want die vervorming zie je in het dagelijks gebruik niet terug. In onderstaande vergelijking heb ik de vervorming opgezocht door dicht op een schuurtje te gaan staan. Dan zie je een minimale ton vervorming ontstaan. Dit is echter niet representatief voor normale situaties waarbij je vaak veel minder dicht op je onderwerp zit (zie ook de hierna volgende voorbeeldfoto van Sprinkenhof in Hamburg).
Let op, alle andere voorbeeldfoto’s in deze review zijn bewerkt in Lightroom, maar er is bij geen enkele foto vervomingscorrectie of een lensprofiel toegepast. Dus nee, helemaal Zero-D is de lens niet, maar het komt er verdacht dicht bij in de buurt. En dat is niets minder dan indrukwekkend voor een ultra groothoeklens.
Gallerij
In deze gallerij vind je enkele van de foto’s die ik gemaakt heb met de Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D.
Conclusie
De Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D is een geweldige lens om mee te fotograferen. Het is een lens die je uitdaagt door zijn bijzondere brandpuntsafstand, maar aan de andere kant je leven weer makkelijk maakt. Bijvoorbeeld door de scherpte, weinig aberraties en prettige scherpstelling en afstandsschaal. Het is duidelijk geen allround lens of een allemansvriend. Ultra groothoek moet je liggen. Maar als ultra groothoek bij je past is dit een van de leukste opties op de markt. De lens is niet goedkoop, maar door de degelijke bouw en goede afwerking is het eens lens die je jaren plezier kan geven. Daarmee is de de Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D het overwegen meer dan waard!
Kopen? Kijk eens bij CameraNu.nl:
Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D Nikon AI
Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D Canon EF
Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D Sony A-mount
Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D Sony E-mount
Laowa 12 mm f2.8 D-Dreamer Zero-D Pentax K
Of kijk hier voor de filterhouders:
Laowa filterhouder original voor 12mm f2.8
Laowa filterhouder lite voor 12mm f2.8
